Cinsel yolla bulaşan hastalıklar (STD – Sexually Transmitted Diseases)

1990 lara kadar Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklara (CYBH) venereal hastalıklar denirdi. Veneris, Venus’den gelmektedir. Bilindiği gibi Venus eski Roma’da aşk tanrısı idi. Cinsel yolla bulaşan hastalık yerine enfeksiyon terimi de kullanılır. Enfeksiyon daha geniş bir durumu anlatmaktadır. Bir kişi enfeksiyonu geçirebilir, hatta taşıyıcı olabilir, ama hasta olmayabilir. Bu nedenle CYBH denilince enfeksiyon alınmış ve hastalık oluşmuş anlamına gelir. Ancak çoğu zaman bu iki terim birbirleri yerine kullanılırlar. Öte yandan her seks yolu ile bulaşan enfeksiyon bu tanıma uygun değildir. Örneğin, menenjit de seks yolu ile bulaşabilir. Ancak seks dışı bulaşım çok daha önemli ve yaygındır. Bu nedenle bu hastalığı CYBH grubuna sokmak uygun değildir. CYBH denilince ağırlıklı olarak bu yolla bulaşan hastalıklar düşünümelidir.

Bulaşma

CYBH mükoz membran tabir edilen bir zayıf deri ile kaplı olan penis, vaginal bölge, anüs bölgelerinden geçerler. Daha nadiren de olsa ağızda bulaşma yollarından biridir. Penisin baş kısmını ve idrar kanalını kaplayan deri mukoz membrandır. Mükoz membran ismi mukus adı verilen bir sıvı salgılandığı için verilmiştir. Ancak dudak ve penis başından böyle bir sıvı salgılanmaz. Vucudumuzun kalan kısmını örten deriden farklı özellikler taşıdığı için mükoz membranlar enfeksiyonlar için açık kapı gibidirler. Bu nedenle seks dışı aktiviteler, yakın temas bile olsa öpüşme, dokunma, el sıkışma gibi aktiviteler bu tür enfeksiyonlar için genellikle tehlikeli değildirler.

HIV veya AIDS hastalığında, genital sıvılar virusden, örneğin tükrüğe göre daha zengindirler. Bu nedenle daha çok kan yolu ile veya cinsel ilişki ile bulaşır. Kanama ve mukoz membranlarda yırtıklara neden olan cinsel ilişki ile bulaşma daha yüksek oranda olur. Bu nedenle anal ilişkide, vaginal ilişkiye göre risk artar. Başlangıçta daha çok homoseksüel erkeklerde görülme nedeni muhtemelen budur. Cinsel ilişki dışında anne ve çocuk arasında gebelik, doğum ve emzirme ile de hastalık bulaşabilir.

Cinsel sıvılarda enfeksiyon materyalinin yüksek olması güvenli seks kavramını oluşturmuştur. Ancak kondom kullanılması tek başına koruyucu değildir. Bazı CYBH, örneğin HPV enfeksiyonu (genital siğil) için tam cinsel birleşme bile gerekmeyebilir. Gene kan nakli, ortak iğne kullanımı, dövme için steril edilmeden kullanılan iğneler, kaza ile iğne batmaları, doğum gibi olaylar da vucut sıvıları ile yakın temasa neden olurlar. Bu nedenle sağlık personeli, hemofili hastaları, uyuşturucu kullananlar daha yüksek risk altındadırlar.

En yüksek risk multiple partner durumunda söz konusudur. Bazen tek eşli bir kadın veya erkeğin, eşinin pekçok partneri vardır ve bu da yüksek risk oluşturur. Geçmişte pekçok ilişki yaşamış bir kadın veya erkek de yeni partneri için yüksek risk oluşturur. Pekçok hastalık asemptomatik, yani hiç şikayetsiz seyredebilir ve bulaştırıcı olabilir.

Sıklık

CYBH tüm dünyada artmaktadır. Pekçok hastalığın tedavisi olduğu ve bulaşma yolları bilindiği halde özellikle korunmasız seks ve multiple partner nedeni ile hastalıkları kontrol etmek çok zorlaşmıştır. Toplumların kültürel yapısı hastalığın yayılma ve sıklığını etkileyen konuların başında gelir. Genellikle gelişmiş batı toplumlarında doğum kontrol yöntemlerinin gelişimi, kadın haklarının ilerlemiş olması, ilk cinsel ilişki yaşının küçülmesine ve kişinin hayat boyu partner sayısının artmasına neden olmuştur. Ancak geri kalmış toplumlarda, özellikle Afrika ülkelerinde cinselliğin tabu olmadığı pekçok ülkede de benzer sorunlar, üstelik daha sık olarak görülmektedir. Hastalıkların kıtalar ve ülkeler arasında hızla yayılması ülkeler arası seyahatlerin artması nedeni ile eskisine göre çok daha hızlı olmaktadır. HIV virusu Afrika’dan köken almış ve 1970 lerde hızla Amerika ve Avrupa’da yayılmıştır. Batı istatistiklerine göre cinsel olarak aktif genç kızlarda bazı sık rastlanan CYBH ve görülme sıklıkları aşağıdaki gibidir;

  • Chlamydia Trachomatis %10-25
  • Neisseria Gonorrhoeae (Bel soğukluğu) %3-18
  • Sifiliz %0-3
  • Trichomonas Vaginalis (parazit) %8-16
  • Herpes simpleks virus (Genital uçuk) %2-12
  • Cinsel aktif genç erkeklerde hiç hastalık olmadığı durumlarda;
  • Chlamydia Trachomatis %9-11
  • Neisseria Gonorrhoeae (Bel soğukluğu) %2-3 oranında görülmektedir.

Dünya Sağlık Teşkilatının tahminlerine göre günde yaklaşık bir milyon insana enfeksiyon bulaşmaktadır. Bunların %60 ı 25 yaşından küçük genç insanlardır. Tüm dünyada 1999 da tahminen 340 milyon yeni sifiliz, gonore, chlamydia ve trichomonas enfeksiyonu meydana gelmiştir.

Korunma

En etkili yöntem başkalarının vucut sıvıları ile teması engellemektir. Bunun tabii ki en etkili yolu cinsel ilişki kurmamaktan ve tek eşlilikten geçer. Ancak bu olamıyorsa, kondom kullanmak, anal seksden kaçınmak, vucutta yara ve kesikler varsa bu bölgeleri temasdan uzak tutmak gibi önlemler olabilir. Elbette cinsel partner adayının muayeneden geçmesi faydalı olur. Ancak pekçok hastalık basit tetkiklerle tespit edilemez. Örneğin erkekte HPV enfeksiyonu akut atak sırasında değilse tespit edilemeyebilir. Gene sifiliz, gonore ve herpes de tespiti kolay enfeksiyonlar değildir. Buna rağmen bazı toplumlar özellikle evlilik öncesi bazı testlerin yapılmasını özendirir veya zorunlu tutarlar. Türkiye’de de pekçok ilde HIV, Hepatit B ve C, Sifiliz için testler yapılması istenmektedir.

Kondom kullanımı ancak uygun şekilde olursa koruma sağlar. Gene sadece kapladığı alan ile ilgili bir koruma oluşturur. Kondomun kaplamadığı alanlar enfeksiyona açıktır. HIV enfeksiyonu ciltte bir yara veya kesikten bulaşabilir. Kondom kullanılacak ise latex kondom kullanılması uygundur. Bazı kondomlardan küçük virus ve bakteriler geçebilir. Kondom kullanımında dikkat edimesi gereken hususlar şunlardır:

  • Kondom penis ucuna çok sıkı oturtulmamalı ve ejekulasyon, yani meni için 1 cm kadar bir boşluk bırakılmalıdır. Aksi takdirde yırtılma daha sık olur.
  • Kondom penis boyuna uygun seçilmelidir. Büyük bir kondom penisden kayabilir ve hem istenmeyen bir gebeliğe, hem de enfeksiyonlara engel olmaz.
  • Kondom çıkarılırken dikkatli olunmalı ve içeriğin cinsel eşe bulaşması engellenmelidir.
  • Sadece poliuretan veya latex kondom kullanılmalı. Diğerleri özellikle HIV olmak üzere viral enfeksiyonlara etkili olmaz.
  • Virusler çok küçüktür ve kondomun gözeneklerinden geçebilir.
  • Cinsel ilişki sırasında kayganlaştırıcı ihtiyacı varsa, sadece su bazlı olanlarını kullanının. Yağlı, krem gibi materyaller kondomun delinmesine sebeb olabilir.
  • Şekerli, çilekli gibi özel tatlandırılmış kondomlar sadece oral seksde kullanmak içindir. Normal cinsel ilişkide kullanmak mantar enfeksiyonu riskini arttırır.
  • Kondom penisde uygun sertlik sağlandıktan sonra takılmalıdır. Sadece penisin duhulü öncesinde takmak cinsel yolla bulaşan hastalıklar için risk almak demektir.